ساخت یک ساختمان با هر کاربری ممکنی، نیازمند گذراندن مراحل مختلفی است؛ اگر بخواهیم کلی‌ترین تقسیم‌بندی را برای این مراحل در نظر بگیریم، باید بگوییم ساخت یک سازه به دو مرحله کلی طراحی و اجرا تقسیم می‌شود. هر یک از این دو بخش اهمیت خاص خود را دارند و کارهای بسیاری را پوشش می‌دهند که برای داشتن یک سازه کارآمد، سالم و مقاوم نیاز به انجام آن‌ها خواهیم داشت. موضوع این مقاله نیز همان‌طور که از نام آن برمی‌آید، به بررسی مرحله اول از این دو مرحله، یعنی طراحی می‌پردازد.
آنچه پیش از شروع بدنه این مقاله لازم است بدانید آن است که همچون مرحله ساخت‌وساز که خود از زیر مراحل مختلفی نظیر بتن‌ریزی، ساخت اسکلت، ساخت دیوارها، ظریف‌کاری و… تشکیل می‌شود و هریک از این کارها توسط متخصصان حوزه خود انجام می‌شوند، مرحله طراحی نیز زیرمرحله‌هایی دارد. به زیرمرحله‌های مرحله طراحی، اصطلاحاً فاز گفته می‌شود: طراحی فاز صفر، طراحی فاز یک، طراحی فاز دو و در برخی مواقع، طراحی فاز سه. در هر یک از این فازها کارهای مختلفی انجام می‌شوند و شما برای داشتن یک نقشه معماری کارآمد و جامع، نیاز به گذراندن تمامی این فازها (فاز صفر تا دو) خواهید داشت.
در این مقاله اما قصد داریم تا به پرسش طراحی فاز یک چیست؟ پاسخ دهیم؛ اما برای فهم درست مطالب، ابتدا نیاز داریم به دو سوال مقدماتی پاسخ دهیم: نقشه معماری چیست؟ و فاز صفر طراحی معماری چیست؟ در ادامه به طور مفصل طراحی فاز یک را بررسی می‌کنیم و در انتهای مقاله نیز نگاهی کلی به طراحی فاز دو خواهیم داشت. با ما همراه باشید.
نقشه معماری چیست؟
نقشه معماری به یک سند حاوی طراحی بصری سازه گفته می‌شود که مهندسان معماری و عمران آن را به عنوان طرح اصلی خود در بنا کردن یک سازه به کار می‌گیرند. نقشه معماری از زمان‌های بسیار قدیم برای ساخت سازههای مهم نظیر عبادتگاه‌ها و کاخ‌ها و سازههای مهم حکومتی به کار می‌رفته است؛ اما امروزه برای بنا کردن هر سازه‌ای به یک نقشه معماری جامع و اصولی نیاز خواهید داشت.
اینکه نقشه معماری از چه بخش‌هایی تشکیل شود، چه مواردی را پوشش دهد و…، پیش از هرچیز به قوانین و قواعد ساخت‌وساز در یک منطقه یا کشور بستگی دارد؛ اما در کلی‌ترین حالت می‌توان گفت که نقشه معماری حاوی مجموعه پلان‌هایی از خصوصیات مختلف ساختمان است که نمای آن، نقشه داخلی آن، شیوه ارتباطات فضاها، طراحی داخلی فضاهای مختلف و… را در بر می‌گیرد و به هریک از مهندسان ساخت‌وساز، تصوری دقیق از آنچه باید انجام دهند، می‌دهد. در ادامه مهم‌ترین دلایل برای جدی گرفتن نقشه معماری حرفه‌ای را بررسی می‌کنیم.
دلایل ترسیم نقشه معماری
شما برای شروع یک پروژه ساخت‌وساز، چند نیاز اولیه بسیار مهم دارید: هزینه‌های پیش روی خود را به طور دقیق بدانید، میزان سودی که پس از اتمام پروژه به دست می‌آورید را محاسبه کنید و میزان نیرو، وسایل اولیه و به طور کلی نیازهای خود را برآورد نمایید. محاسبات اشتباه در هریک از این موارد می‌تواند خسارت‌های بزرگی را ایجاد کند و زندگی شما را بر هم بزند؛ از همین رو نیاز خواهید داشت پیش از شروع عملیات ساخت‌وساز یک بنا، از همه این موارد به خوبی اطمینان داشته باشید.
تنها راه پیش روی شما برای برآورده کردن این نیازها آن است که یک نقشه معماری تخصصی و جامع پیش روی خود داشته باشید که می‌تواند تمامی مراحل آماده کردن بنای نهایی را پیش روی شما قرار دهد. اما این تنها دلیل بهره‌گیری از مهندسین معمار مجرب نیست.
داشتن یک سازه کاملاُ سالم و مقاوم که تقسیم‌بندی فضاهای آن به طور استاندارد و کارآمدی انجام شده باشد و همزمان، ظاهر بیرونی آن نیز چشم‌نواز و هوشمندانه باشد، امری نیست که به سادگی به دست بیاید. برخی از کارفرماها گمان می‌کنند می‌توان با بهره‌گیری از معماران غیر متخصص و ارزان‌قیمت، ساختمانی استاندارد و با کارایی قابل‌قبول ساخت؛ در حالی که این تصور کاملاً اشتباه است. زیرا اشتباهات بسیار جزئی در مرحله طراحی در انتها می‌تواند به ایجاد خسارت‌های بزرگ تبدیل شود و هزینه‌های ناخواسته‌ای را به شما متحمل کند. از همین رو بهره‌گیری از متخصصان معماری، بهترین راه پیش روی هر کارفرما خواهد بود.
نقشه معماری چه مواردی را در بر می‌گیرد؟
به طور کلی یک نقشه معماری باید این موارد را پوشش دهد:
پلان طبقات: یک نقشه دو بعدی است که تقسیم‌بندی فضاها را نشان می‌دهد و همچنین اینکه هر یک از فضاهای داخلی، به چه کاربری خاصی (آشپزخانه، حمام، اتاق خواب، نشیمن، پذیرایی و…) اختصاص داده شده است.
سایت پلان: موقعیت کلی سازه در محیط اطراف خود را نشان می‌دهد و شامل کلیاتی از نمای سازه، موقعیت آن در سایت، دسترسی‌های بنا به اطراف، وضعیت نور، پوشش گیاهی و سنگفرش‌ها، بافت معماری و… می‌شود.
نقشه نما: این نقشه می‌تواند دوبعدی یا سه بعدی باشد و به طور خاص بر نمایش دقیق شکل بیرونی یک بنا تمرکز دارد.
نقشه جزئیات: این نقشه بیش از هرچیز بر جزئیات عمرانی یک بنا تمرکز دارد و نحوه اجرای فونداسیون، اسکلت ساختمان، دیوارها و سقف‌ها و… را مشخص می‌کند.
نقشه مقاطع: نقشه‌های مقطعی در واقع برش‌هایی عمودی از نقشه سه‌بعدی ساختمان هستند و نسبت طبقات با یکدیگر، وضعیت راه پله‌ها و موارد این‌چنینی را پوشش می‌دهد.
نقشه ارائه: این نقشه نیز اغلب سه‌بعدی بوده و حتی گاهی در قالب ماکت ساخته می‌شود. نقشه ارائه بیشتر برای جذب خریدار، سرمایه‌گذار و… به وجود می‌آید.
ترسیم نقشه معماری در چند مرحله انجام می‌شود؟
فاز صفر طراحی معماری
۱. شهر و منطقه سازه
۲. مطالعات معماری
به طور کلی مهم‌ترین کارهایی که در این قدم باید انجام شود عبارت است از: ۱. بررسی نیازهای پروژه؛ ۲. بررسی شرایط اقلیمی؛ ۳. بررسی الزامات شرایط محیطی؛ ۴. مطالعه قوانین و استانداردها.
در بخش اول، یعنی بررسی نیازهای پروژه به سوال‌هایی دقیق‌تر درباره کاربری سازه پرداخته می‌شود؛ سوالاتی نظیر: چه افرادی قرار است در این سازه زندگی یا فعالیت کنند؟ فعالیت‌های احتمالی از چه نوع خواهند بود؟ کارفرما چه نکاتی را در اولویت‌های خود قرار داده است؟ قصد دارد بافت بنا (مخصوصاً از لحاظ نمای بیرونی) به چه شکل به نظر برسد؟ قصد دارد از چه مصالحی برای ساخت بنای خود استفاده کند؟ و سوالاتی مشابه این، که تصور معماران را از نیازهای پروژه پیش روی خود دقیق‌تر خواهد کرد.
در بخش دوم، بررسی شرایط اقلیمی، معماران به بررسی آب‌وهوا و شرایط محیطی شهر و همچنین منطقه‌ای که پروژه در آن قرار گرفته است می‌پردازند. برای مثال در یک منطقه پر باران معماران به سمت طراحی یک سازه مقاوم در برابر رطوبت حرکت خواهند کرد؛ و یا در یک منطقه سردسیر، معماران تلاش می‌کنند تا برای گرم کردن فضاهای داخلی ساختمان به حداقل صرف انرژی نیاز باشد. به همین شکل می‌توان حدس زد هدف از انجام تحقیقات اقلیمی چه مواردی را در بر می‌گیرد.
در بخش سوم، بررسی الزامات شرایط محیطی، اما بررسی‌ها به طور خاص معطوف به زمین پروژه و محیط اطراف آن می‌شود. بررسی شرایط خاک و حتی انجام آزمایش خاک، بررسی دسترسی ساختمان به راه‌ها، بررسی شمالی یا جنوبی بودن زمین و مواردی این‌چنین در این قدم انجام خواهند شد.
۳. طراحی مفهوم و فرم کلی
پس از انجام مطالعات معماری به شکل دقیق، نوبت به انجام اولیه‌ترین طراحی‌ها می‌رسد. در این مرحله معماران شروع به ایده‌پردازی می‌کنند تا به یک مفهوم مرکزی و همچنین یک فرم کلی سازگار با مفهوم انتخاب‌شده دست یابند. منظور از فرم کلی، شکل کلی یک سازه از لحاظ هندسی و همچنین ایده‌هایی اولیه برای طراحی فضای داخلی بنا است.
تمام این مراحل که به انجام رسید، نوبت به طراحی فاز یک می‌رسد. در بخش بعد به تفصیل این مرحله را بررسی خواهیم کرد.
دلایل اجرای فاز یکم نقشه معماری
طراحی فاز یک در حقیقت حد واسط انجام تحقیقات معماری و شروع پروژه عمرانی است؛ از همین رو مهم‌ترین مرحله در بین مراحل مختلف طراحی سازه به شمار می‌رود. در واقع در همین فاز است که ایده اصلی فرم بنا، نمای بیرونی، تقسیم‌بندی فضاهای داخلی، مدیریت نور ورودی به خانه، طراحی راه‌های ورودی و خروجی و… انجام می‌شود. به عبارت دیگر، چیستی یک بنا در طراحی فاز یک معین می‌شود و از همین رو لازم است توجه بسیار زیادی به آن شود.
از سوی دیگر، نکته دیگری که اهمیت این فاز را دوچندان می‌کند به کنترل خسارت‌ها مرتبط می‌شود. گاهی اوقات اشتباهات یا نقص‌های بسیار کوچک در نقشه‌های طراحی فاز یک، منجر به مشکلاتی بزرگ و هزینه‌بر در هنگام فرآیند ساخت‌وساز و یا پس از آن می‌شوند. از همین رو مشکلاتی که در فاز یک می‌توانند به سادگی تمام برطرف شوند، برطرف کردن آن‌ها در مراحل بعدی با هزینه‌های چشمگیر همراه است. به همین دلیل توصیه اکید ما به کارفرمایان این است که سخت‌گیری زیادی در این مرحله داشته باشند و زمان کافی را به آن اختصاص دهند؛ چرا که هزینه‌های اضافی در این مرحله بسیار کمتر از هزینه‌های ناخواسته در مراحل بعدی خواهد بود.
اجزای فاز یکم نقشه معماری
در بخش دوم این مقاله، بخش «نقشه معماری چیست؟» انواع نقشه‌های معماری را بررسی کردیم. در ادامه از مفاهیمی استفاده کرد که در آن بخش معنای آن‌ها را توضیح دادیم؛ از همین رو اگر آن را مطالعه نکردید، ابتدا به مطالعه آن بپردازید و سپس آنچه در ادامه می‌آید را بخوانید.
خروجی طراحی فاز یک چندین نقشه و پلان مختلف است که هریک از آن‌ها قسمت خاصی از سازه و به طور کلی موقعیت سایت را نشان می‌دهند؛ در ادامه مهم‌ترین نقشه‌هایی که مهندسین معمار در انتهای فاز اول به شما تحویل می‌دهند را بررسی می‌کنیم. توجه داشته باشید که ارائه همه این نقشه‌ها برای دریافت مجوزهای ساخت‌وساز ضروری خواهند بود.
پلان سایت: برای آنکه کارفرما و همچنین مهندسین عمرانی تصور دقیقی از جایگاه سازه در زمین پروژه، فضاهای خالی اطراف آن و به طور کلی موقعیت سازه به نسبت محیط اطراف آن داشته باشند، لازم است معماران یک نقشه دقیق از سایت پلان به کارفرما تحویل دهند. این نقشه که اصطلاحاً پلان سایت گفته می‌شود، می‌تواند به صورت یک نقشه دیجیتال سه‌بعدی و یا یک ماکت دقیق سه‌بعدی ارائه شود که تمامی جزئیات بیرونی سازه را در بر گرفته است.
پلان طبقات: در این پلان مشخص می‌شود که تقسیم‌بندی فضا در هریک از طبقات به چه شکل انجام شده است. به عبارتی این نقشه که اغلب یک نقشه دو بعدی است، مواردی همچون تعداد واحدهای هر طبقه، شیوه تقسیم‌بندی فضا در هر یک از واحدها و نکات مرتبط با آن را بازنمایی خواهد کرد.
نقشه نما: نقشه نما نیز اغلب به صورت سه‌بعدی و در قالب فایل دیجیتال ارائه می‌شود. این نقشه به طور دقیق نشان می‌دهد که نمای بیرونی ساختمان به چه صورت طراحی شده است و در بسیاری موارد شامل توضیحاتی از کانسپت (مفهوم) مرکزی بنا نیز هست که به فهم بهتر جنبه هنری کار معماران کمک خواهد کرد.
نقشه مقاطع: همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، نقشه مقطع نقشه‌ای است که یک برش عمومی از ساختمان را نشان می‌دهد. کاربرد اصلی این نقشه‌ها بازنمایی ارتفاع پله‌ها و راه‌پله‌ها، ارتفاع طبقات و به طور کلی تمام چیزهایی است که در یک ساختمان، جنبه ارتفاعی نیز دارند.
مسائل قانونی در فاز یک
در مراحل مختلف ساخت‌وساز، کارفرما می‌بایست چندین به اصطلاح برگه سبز را به شهرداری یا سازمان نظام مهندسی تحویل دهد. برای مثال، برگه تعهد معماری، برگه تعهد محاسب، برگه تعهد برق و مکانیک، برگه نظارت و… هریک از این برگه‌ها متعلق به مرحله خاصی از طراحی و فرآیند ساخت‌وساز هستند و تحویل آن‌ها مختص به یک زمان نیست.
آنچه در اینجا و در طراحی فاز یک به آن احتیاج داریم، بررسی برگه تعهد معماری است. در واقع دو برگه متفاوت در اینجا وجود دارد: برگه سبز معماری و برگه تعهد معماری. انجام فرآیند اداری مرتبط با این دو معمولاً زمانی انجام می‌شود که بخش زیادی از فرآیند طراحی فاز یک گذشته باشد و مدارک قابل‌ارائه‌ای از طراحی کلی نما، طبقات و ارتفاع بنا وجود داشته باشد. گذراندن فرآیند اداری این دو برگه، برای آغاز کار ساخت‌وساز شما ضروری خواهد بود.
تمایزهای اصلی نقشه فاز یک حرفه‌ای با غیرحرفه‌ای
چند نکته اساسی در سنجش کیفیت کار معماران در طراحی فاز یک وجود دارد که آگاهی به آن‌ها می‌تواند از بروز کلاه‌برداری و مشکلات مشابه جلوگیری کند. نظری کوتاه بر این نکات خواهیم داشت:
۱. جانمایی و لکه‌‌گذاری فضاهای داخلی، متناسب با شمالی یا جنوبی بودن ساختمان: این موضوع مخصوصاً درباره ساختمان‌های شمالی بسیار مهم است؛ چرا که ممکن است نور ورودی ساختمان شما بسیار کم باشد که این موضوع فروش آن را بسیار سخت خواهد کرد. از سویی ممکن است ورودی نور به خانه بیش از حد نیز باشد که در این صورت معماران باید نظریه‌هایی برای کنترل صحیح نور ارائه دهند.
۲. طراحی داخلی متناسب: کارفرما باید مطمئن شود که معماران مثلاً برای اضافه کردن یک اتاق خواب، سایر فضاهای خانه را کوچک‌تر از حد استاندارد طراحی نکرده باشند. دانستن نسبت استاندارد اجزای مختلف خانه در مقایسه با یکدیگر می‌تواند سنجه‌ای بسیار کارآمد برای شما در این زمینه باشد.
۳. روابط فضاهای داخلی: چندین نکته مهم در این زمینه وجود دارد که بهتر است رعایت شوند. برای مثال وجود یک فضای تقسیم برای جداسازی فضای عمومی از فضاهای خصوصی؛ یا مجاورت آشپزخانه و پذیرایی، همچنین نزدیک بودن نشیمن به این دو فضا؛ دور بودن حمام و دستشویی و قابل‌رویت نبودن درب آن‌ها از آشپزخانه و پذیرایی و مواردی مشابه که می‌توانید با جست‌وجوی روابط فضاهای داخلی به طور مفصل درباره اصول آن اطلاع یابید.
۴. وجود یک تراس استاندارد در ساختمان‌های مسکونی چند طبقه: از دیگر مواردی که در ارزیابی کیفیت کار معماران در طراحی فاز یک اهمیت زیادی دارد، به موضوع تراس مرتبط است. پیش از هرچیز وجود یک تراس در چنین ساختمان‌هایی مهم است و اگر معماران آن را در نظر نگرفته باشند، احتمالاً اشتباهاتی جدی در محاسبات آن‌ها وجود داشته است. از دیگر نکات مهم درباره تراس می‌توان به نورگیر بودن آن و همچنین ارتباط ترجیحاً مستقیم آن با آشپزخانه اشاره کرد؛ همچنین مساحت آن نیز بسیار مهم است و باید به شکلی طراحی شده باشد که حرکت افراد در آن سخت یا خطرناک نباشد.
مطمئناً استانداردهای بسیار بیشتری نیز وجود دارند که در اینجا ذکر نشده است؛ اما توصیه کلی ما به کارفرمایان محترم این است که پیش از عقد قرارداد و پرداخت وجه به مهندسین معمار، بهتر است با آگاهی یافتن از چنین دانش‌هایی، قراردادی بهتر و سختگیرانه‌تر با معماران ببندند.
در اینجا توضیحات ما درباره طراحی فاز یک معماری به پایان رسید و احتمالاً اکنون بتوانید به سوال طراحی فاز یک چیست؟ پاسخی مناسب بدهید. در ادامه مروری کوتاه خواهیم داشت بر طراحی فاز دو، که به ما نشان می‌دهد طراحی فاز یک چه مواردی را در بر نمی‌گیرد، همچنین آنکه پس از اتمام طراحی فاز یک، چه نقشه‌ها و کارهای دیگری باید انجام شود.
طراحی فاز یک بیشتر بر ارائه تصویری دقیق از کلیات و جزئیات یک سازه تمرکز دارد؛ اما این نقشه‌ها کارایی زیادی برای مجریان ساخت‌وساز و مهندسین عمرانی ندارد و بسیاری جزئیات دیگر وجود دارد که وجود آن‌ها برای انجام محاسبات مورد نیاز عملیات‌های ساخت‌وساز لازم است. چنین مواردی در طراحی فاز دو پوشش داده می‌شوند. در ادامه لیست موارد مهم این فاز را بررسی می‌کنیم.
۱. نقشه تأسیسات مکانیکی: شامل نقشه‌های سیستم آبرسانی، سیستم فاضلاب، سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی، محل قرارگیری و شیوه کار موتورخانه و… .
۲. نقشه تأسیسات الکتریکی: این نقشه توسط مهندسین برق تهیه می‌شود و شامل نقشه لوله‌کشی‌ها و سیم‌کشی‌ها، محل قرارگیری کلید و پریزها، محل قرارگیری لامپ‌ها و سایر لوازم روشنایی و… خواهد بود.
۳. پلان فونداسیون و تیرریزی: این دو پلان نیز به طور خاص بر مواردی همچون بتن‌ریزی و ساخت استاندارد ستون‌ها و سقف‌ها و موارد این‌چنینی تمرکز دارد.
۴. پلان کف‌سازی و مبلمان: این پلان نیز به مرحله آخر ساخت‌وساز، یعنی طراحی داخلی واحدها ارتباط دارد. این پلان معمولاً توسط متخصصین معماری و طراحی داخلی تهیه می‌شود.