اگر با کارهای عمرانی و معماری آشنایی داشته باشید، می‌دانید یکی از حساس‌ترین و تخصصی‌ترین مراحل در ساخت یک بنا، به طراحی فاز 2 معماری آن مرتبط می‌شود. اما طراحی فاز دو اصلا چه معنایی دارد؟ بسیاری افراد و گاه حتی فعالان این حوزه نیز تصور دقیقی از چیستی این اصطلاح ندارند و به طور دقیق نمی‌دانند این فاز از طراحی معماری به طور دقیق چه مواردی را در بر می‌گیرد؛ از همین رو بر آن شدیم تا یک مطلب جامع درباره چیستی این موضوع تهیه کنیم تا بتوان آن را به عنوان یک راهنما استفاده کرد.
همان‌طور که در ادامه نیز مفصل توضیح خواهیم داد، طراحی معماری یک ساختمان به سه مرحله مختلف تقسیم می‌شود که اصطلاحاً به آن‌ها طراحی فاز صفر، طراحی فاز یک و طراحی فاز دو معماری گفته می‌شود و هر یک از این اصطلاحات به مجموعه اقداماتی اشاره دارد که باید به سرانجام برسند تا فاز بعدی طراحی آغاز شود. در این مقاله در تلاش خواهیم بود تا با توضیح خلاصه فاز صفر و فاز یک، و همچنین توضیح مفصل فاز دوم، تصوری دقیق از این موضوع برای شما پدید آوریم. با ما همراه باشید.
طراحی فاز صفر چیست؟
پیش از آنکه فازهای مختلف یک نقشه معماری را بررسی کنیم، می‌بایست به یک سوال مهم پاسخ دهیم: اصلاً نقشه معماری چیست و چرا باید برای آن هزینه کرد؟
نقشه معماری نوعی سند است که به افراد متخصص و حتی غیرمتخصص نشان می‌دهد سازه مورد نظر قرار است دارای چه ویژگی‌هایی باشد و چگونه می‌توان آن را بنا کرد. نقشه معماری از جهت بسیار متنوعی برای کارفرما اهمیت دارد. برای مثال یک کارفرما اگر یک نقشه معماری تخصصی و جامع نداشته باشد، بسیار بعید است که بتواند مجوزهای لازم برای ساخت‌وساز را از سازمان‌هایی همچون شهرداری یا سازمان نظام مهندسی دریافت کند، و هرچه با پروژه بزرگ‌تری مواجه باشیم طبیعتاً سخت‌گیری‌ها در این زمینه بیشتر نیز خواهد شد.
از سوی دیگر، محاسبات مرتبط با پیش‌بینی هزینه‌های ساخت یک بنا تنها و تنها در صورتی ممکن است که نقشه‌هایی دقیق و تخصصی از ساختمان در دست داشته باشید؛ در غیر این صورت همواره هزینه‌های پیش‌بینی‌نشده‌ای وجود خواهند داشت که می‌توانند شما را غافلگیر کنند. همچنین برای آنکه بتوانید با شرکت‌های حرفه‌ای عمرانی، در کارهایی همچون ساخت فونداسیون و اسکلت ساختمان، ساخت دیوارها و نازک‌کاری و… کار کنید، نیاز به نقشه دقیق و تخصصی دارید؛ در غیر این صورت بعید است شرکت‌های معتبر ریسک کار کردن در پروژه شما را قبول کنند.
کمی بیشتر درباره طراحی فاز صفر
بدین ترتیب پیش از شروع به عملیات‌های ساخت‌وساز، هر کارفرمایی لازم دارد تا از متخصصان حوزه معماری بهره بگیرد و یک نقشه اصولی و جامع برای پروژه خود تهیه کند. اما همان‌طور که در مقدمه مقاله گفتیم، تهیه نقشه ساختمان تنها یک مرحله ندارد و طراحی نقشه از سه مرحله مختلف تشکیل می‌شود که برخی از آن‌ها ممکن است پس از شروع عملیات‌های ساخت‌وساز نیز در جریان باشند. همه این نکات را در ادامه بیان خواهیم کرد. ابتدا به سراغ بررسی فاز صفر طراحی معماری برویم.
ترسیم نقشه معماری یک ساختمان به طور اصولی و استاندارد، نیازمند پیش‌زمینه‌هایی است که حتماً باید اجرا شوند؛ در غیر این صورت مشکلات ریز و درشت بسیاری در هنگام ساخت‌وساز به وجود خواهد آمد که جبران آن‌ها نیز کار ساده‌ای نخواهد بود. پرداختن به این دسته از پیش‌نیازها، همگی در فاز صفر طراحی معماری انجام می‌شود. فاز صفر طراحی معماری می‌تواند موارد بسیار متنوعی را پوشش دهد؛ اما دو مورد از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: مطالعات معماری و طراحی کانسپت (مفهوم) کلی.
مطالعات معماری چیست؟
مطالعات معماری در واقع به تعدادی از تحقیقات میدانی و کتابخانه‌ای گفته می‌شود که انجام آن‌ها برای طراحی یک نقشه استاندارد ساختمان ضروری است. این دسته از تحقیقات از چند بخش اساسی تشکیل می‌شوند:
۱. مطالعات محیطی نظیر مطالعات خاک، مطالعات اقلیم و همچنین مطالعات مرتبط با شهرسازی و جامعه‌شناسی؛
۲. مطالعات مرتبط با قواعد و قوانین ساخت‌وساز در یک منطقه؛
۳. بررسی امکانات و محدودیت‌های مرتبط با بودجه، کاربری ساختمان و…
انجام هر یک از این تحقیقات پیش از هرگونه اقدام برای طراحی کانسپت و یا طراحی سایت پروژه ضروری است؛ چراکه پیش از دانستن نکات بسیار مهمی همچون تیپ خاک و توان خاک بستر برای تحمل وزن، آب‌وهوا و اقلیم منطقه، محدودیت‌های قانونی، وضعیت دسترسی پروژه به راه‌ها و بسیاری اطلاعات ضروری دیگر، نیازهای یک پروژه به طور دقیق مشخص نشده‌اند. ندانستن نیازهای یک پروژه نیز مساوی است با یک طراحی بد و غیراستاندارد از ساختمان. از همین رو به کارفرمایان پیشنهاد می‌دهیم تأکید زیادی بر انجام مطالعات معماری به طور سختگیرانه، از سوی مهندسان معمار پروژه خود داشته باشند.
موضوع مهم بعدی به طراحی کانسپت و ایده‌های اولیه طراحی فضا و نمای ساختمان مرتبط است. باید بدانید که این کار را ممکن است در طراحی فاز یک نیز دسته‌بندی کنند. انجام این طراحی‌های اولیه تنها در صورتی ممکن است که معماران بدانند قصد دارند چه نیازهایی را برطرف کنند. اگر آن‌ها توانسته باشند به این سوال به خوبی جواب دهند، به احتمال زیاد طراحی‌های کلی و اولیه خود را نیز به خوبی انجام خواهند داد.
خروجی این مرحله در نهایت به معماران کمک خواهد کرد تا ایده‌های اولیه و ناپخته خود (درباره فرم کلی، شیوه طراحی فضا و…) را در طول طراحی فاز یک، به نقشه‌ای نسبتاً دقیق از خصوصیات ساختمان و به طور کلی پروژه پیش روی خود تبدیل کنند.
طراحی فاز یک به مرحله‌ای از فرآیند نقشه‌کشی معماری گفته می‌شود که اشکال و طراحی‌های اولیه از ساختمان، به چندین نقشه متفاوت با جزئیات بصری کامل تبدیل می‌شوند. البته از لحاظ دقت ریاضیاتی و فنی در خصوص جزئیات ممکن است نقص‌هایی وجود داشته باشد؛ اما در خصوصی کلیاتی همچون جایگاه ساختمان در پروژه، جنوبی و شمالی بودن بنا، تعداد طبقات، طراحی داخلی واحدها، نمای بیرونی و موارد این چنین، جزئیات نسبتاً کاملی در طراحی بصری لحاظ شده است.
موارد ضروری در طراحی فاز یک عبارت‌اند از نقشه پلان سایت، پلان طبقات، نقشه نما و نقشه مقاطع. تنها زمانی می‌توان گفت که طراحی فاز یک به اتمام رسیده است که همه این نقشه‌ها به کارفرما تحویل شده باشند و کارفرما نیز با طی کردن مراحل اداری، مجوزهای لازم برای شروع ساخت‌وساز را اخذ کرده باشد. بسیاری مواقع پیش می‌آید که معماران برای دریافت مجوز مجبور شوند تغییراتی را در نقشه‌های فاز یک به وجود آورند. میزان تغییرات به‌وجودآمده در نهایت مرتبط است با دقت معماران در انجام وظایف خود در طراحی فاز صفر.
کارفرمایان لازم است توجه داشته باشند که در نهایت ایجاد تغییرات لازم در طراحی فاز یک، کاری بسیار هوشمندانه‌تر از اجرای یک نقشه مشکل‌دار است؛ چرا که نقایص در نهایت خود را نشان خواهند داد و جبران آن‌ها در میانه و یا پس از اتمام عملیات ساخت‌وساز، کاری بسیار خسارت‌بارتر و پرهزینه‌تر از اصلاح نقشه‌ها در همان فاز اول طراحی است.
نکته مهم دیگر درباره طراحی فاز یک، به موضوع طراحی نما و همچنین طراحی فضاهای داخلی مرتبط است. این دو مورد تقریباً مهم‌ترین مواردی هستند که در بین اجزای مختلف فاز یکم از اهمیت حیاتی برخوردارند و کارفرما لازم است سخت‌گیری زیادی درباره آن‌ها داشته باشد؛ چراکه پس از اخذ مجوزها، ایجاد تغییرات در این دو و مخصوصاً در طراحی فضاهای داخلی، نیازمند هزینه‌های زیاد و همچنین اقدام مجدد برای گرفتن مجوزهای مربوطه است. از همین رو به شما پیشنهاد می‌دهیم پیش از اخذ مجوزها، با کمک گرفتن از مشاوران متخصص و غیرذی‌نفع، از استاندارد بودن این موارد اطمینان حاصل کنید.
در مقاله طراحی فاز یک چیست؟ چند مورد ضروری را نام برده‌ایم که پس از تحویل نسخه اولیه نقشه‌های فاز یک، کارفرما لازم است به آن‌ها توجه کند تا از اصولی بودن نقشه‌ها اطمینان یابد. به شما پیشنهاد می‌کنیم این مقاله را نیز مطالعه کنید تا با جزئیات بیشتری در این باره آشنا شوید. اما نوبت به بررسی طراحی فاز 2 می‌رسد. با ما همراه باشید.
طراحی فاز دو چیست؟
در بررسی طراحی فاز دو پیش از هرچیز باید بر چند کلیدواژه تأکید کرد: دقت ریاضیاتی، جزئیات کامل و نگاه تخصصی به اجزای مختلف یک ساختمان، به جای نگاه کلی و جامع‌گرایانه. در حقیقت در طراحی فاز 2 دیگر نقشه کلی ساختمان و نمای کلی اهمیت زیادی ندارد؛ اغلب نقشه‌های این فاز بر قسمت خاصی تمرکز دارند و از همین جهت ممکن است برخی از آن‌ها نه به دست معماران، که به دست مهندسان دیگر طراحی شده باشد. بنابراین در فاز دو طراحی معماری، کارفرمایان فقط با مهندسین معمار سروکار نخواهند داشت و هریک از نقشه‌ها ممکن است توسط گروه‌های دیگر طراحی و اجرا شوند. در ادامه چند مورد از مهم‌ترین نقشه‌های طراحی فاز دو را بررسی خواهیم کرد.
اما ذکر یک نکته دیگر نیز ضروری است. آن هم اینکه ارائه اغلب نقشه‌های فاز دو طراحی برای دریافت مجوزهای مربوطه ضروری هستند و کارفرمایان باید از قرارداد بستن با پیمانکاران و شرکت‌هایی که بدون ارائه نقشه به انجام کارهایی نظیر بتن‌ریزی، لوله‌کشی آب و فاضلاب، برق‌کشی، طراحی درب و پنجره و… می‌پردازند، خودداری کنند؛ چرا که ممکن است بدون ارائه نقشه مورد قبول سازمان نظام مهندسی، موفق به دریافت برخی مجوزها نشوند و خسارت‌هایی در این زمینه به بار آید.
نقشه‌های فاز دو
پلان موقعیت
پلان موقعیت احتمالاً تنها نقشه در طراحی فاز دو است که تمامی اجزای ساختمان را در کنار هم نشان می‌دهد. آنچه این پلان را از پلان موقعیت در طراحی فاز یک مجزا می‌کند، عبارت است از: دقت ریاضیاتی بیشتر این پلان در ابعاد فضاها و نسبت کوچک‌سازی نقشه، حتی در کوچک‌ترین جزئیات، در نظر گرفتن همه عناصر ساختمان در شکل نهایی خود، نمایش شیوه نورگیری ساختمان و بسیاری موارد دیگر.
در نهایت می‌توان گفت پلان موقعیت در فاز دو طراحی، تفاوت‌هایی جزئی با نسخه نهایی آن در فاز یک دارد و بیشتر از این لحاظ مهم است که نسخه تایید شده توسط مراجع قانونی بوده و از این نظر امکان ایجاد تغییرات جدی در آن وجود نخواهد داشت. پلان موقعیت در طراحی فاز 2 لازم است این موارد را در بر بگیرد:
۱. نحوه قرارگیری سازه‌ها در محیط اطراف
۲. موقعیت راه‌ها و سازه‌های اطراف پروژه
۳. نمایش نورگیرها و لحاظ کردن عناصر کنترل نور
۴. نمایش فرم کلی ساختمان و ابعاد آن
۵. لحاظ کردن اطلاعات مرتبط با ارتفاع سازه‌ها و اختلاف سطح‌ها
۶. نمایش محوطه‌های باز و فضای سبز
پلان شیب‌بندی و لوله‌کشی بام
یکی از مسائل مهم در مطالعات معماری در فاز صفر، بررسی اقلیم، میزان و نوع بارش‌ها و موارد مشابه است. یکی از مواردی که نتایج این دست از مطالعات به کار می‌آید، در طراحی شیب‌بندی و سایر موارد مرتبط با بام خواهد بود؛ چرا که در اینجا ما با شیوه کنترل آب و رطوبت‌هایی سروکار داریم که از طریق بارندگی‌ها به سطح بام سازه فرود می‌آیند. اما تنها نکته ضروری در این پلان به بارندگی‌ها مرتبط نیست و مواردی همچون نورگیرها، دودکش‌ها، تراس‌ها و… نیز باید در نظر گرفته شوند.
در این پلان که ممکن است خود متشکل از چند پلان متفاوت باشد، لازم است این موارد پوشش داده شود:
۱. لوله‌کشی ناودان‌ها و آبراه‌ها
۲. اطلاعات دقیق درباره شیب‌بندی و اختلاف سطوح
۳. پاسیوها و نورگیرها
۴. جان‌پناه
۵. تراس‌های قابل‌مشاهده در طبقات پایین
۶. راه‌پله‌ها و ورودی و خروجی بام
۷. دودکش‌ها
۸. موارد مرتبط با تهویه طبقات پایین
بسته به پروژه‌های مختلف، ممکن است موارد دیگری نیز به این لیست افزوده شوند.
پلان تیرریزی
از دیگر نقشه‌های بسیار مهم در میان نقشه‌های طراحی فاز دو، پلان تیرریزی است. این پلان به طور دقیق نشان می‌دهد که ستون‌گذاری در چه نقاطی باید انجام شوند و کیفیت انجام آن‌ها به چه شکل باشد، همچنین ترسیمی دقیق از محوربندی ستون‌ها به دست می‌دهد و… که در ادامه لیست کاملی از آن‌ها را به شما ارائه می‌دهیم.
نکته ضروری در اینجا آن است که اگر شکل سقف طبقات مختلف با یکدیگر تفاوت داشته باشد، لازم است برای هر طبقه از ساختمان یک پلان تیرریزی مجزا تهیه شود و مراجع قانونی نیز از شما انتظار خواهند داشت که پلان تیرریزی تمامی طبقات را به آن‌ها تحویل دهید. از همین رو کارفرمایان می‌بایست در این زمینه دقت کافی به خرج دهند. به طور کلی پلان تیرریزی که بخشی از نقشه‌های طراحی فاز 2 ساختمان هستند، این موارد را پوشش می‌دهند:
۱. پلان ستون‌گذارى
۲. اطلاعات مربوط به تیرها
۳. محوربندى ستون‌ها
۴. موقعیت كنسول‌ها و پله
۵. مشخص کردن دقیق جهت تیرچه‌ها
۶. موقعیت و جزئیات مرتبط با شناژ مخفى
۷. جزئیات تیرریزی سقف اتاقک پله
نقشه نما
یک مشکل بسیار شایع در هنگام طراحی نما آن است که اجرای آن‌ها می‌تواند کاری ناممکن باشد. در واقع ممکن است یک کارفرما مجوزهای مرتبط با نما را اخذ کرده باشد اما هنگامی که نوبت به پیاده‌سازی آن برسد، مجریان نتوانند آن را به خوبی پیاده‌سازی کنند. از همین رو ضروری است که کارفرمایان در این مورد حساسیت زیادی به خرج دهند و از شرکت‌هایی که به طور خاص بر طراحی نما تمرکز دارند نیز کمک بگیرند؛ چراکه این شرکت‌ها می‌توانند مسئولیت پیاده‌سازی نما را نیز برعهده گیرند و در این صورت خسارات ممکن بر دوش کارفرما نخواهد بود.
اما درباره نقشه نما باید گفت که این نقشه یک نسخه در طراحی فاز یک دارد و یک نسخه در طراحی فاز دو؛ نسخه دوم این نقشه به طور کامل به جزئیات ریاضیاتی و مصالح لازم برای ساخت نما می‌پردازد در حالی که نسخه اول آن تنها بیانگر ظاهر و فرم نماست. نقشه نما در فاز دو طراحی می‌بایست این موارد را در بر داشته باشد:
۱. بهره‌مندی از هماهنگی کامل با سایر عناصر سازه (به هم پیوستگی طراحی نما با طراحی داخلی)
۲. اندازه‌گذاری دقیق تمامی ابعاد نما
۳. مشخص کردن نوع متریال‌ها
۴. اعلام کردن کدهای ارتفاعی در نما
۵. ارائه نقشه‌های مقطع از نما؛ برای تعیین ضخامت و ارتفاع نقاط مختلف نما
نقشه مقطع (عمودی و افقی)
نقشه‌های مقطعی یکی از اعضای ثابت در فاز یک و فاز دو طراحی معماری هستند و این موضوع بر اهمیت فوق‌العاده آن‌ها تأکید دارد. همان‌طور که پیش‌تر مشاهده کردیم، این دسته از نقشه‌ها هم در میان نقشه‌های مرتبط با نما و هم نقشه‌های تیرریزی و شیب‌بندی بام نیز حضور داشتند. پیش از ادامه بررسی‌ها، بیایید معنای نقشه‌های مقطع را از نو بررسی کنیم:
نقشه مقطع عمودی: این دسته از نقشه‌های مقطع، بیشتر متمرکز بر نمایش اختلاف سطوح، نمایش ارتفاع عناصر مختلف ساختمان، نمایش ابعاد دیوارهای مختلف و مواردی مشابه این هستند. هر پروژه‌ای نیاز دارد یک نقشه مقطع عمودی کلی از سازه‌های خود ارائه دهد (برای نمایش ارتفاع طبقات و…) و همچنین چند نقشه مقطع عمودی از فضاهای مختلفی همچون پشت بام، ایستگاه‌های پله، طبقات، پارکینگ، نما و…
نقشه مقطع افقی: این دسته از نقشه‌ها اما همچون پلان‌ها دید از بالا به پایین به ساختمان دارند و پیشاپیش بسیاری از نقشه‌هایی که اصطلاحاً پلان نامیده می‌شوند در این دسته قرار می‌گیرند. در طراحی فاز دو به نقشه مقطع از طبقات مختلف، پشت بام، نما، برخی تأسیسات و بسیاری موارد دیگر نیاز خواهد بود.
پلان بزرگ‌نمایی فضاها
برخی از فضاها به دلیل داشتن جزئیات زیاد، تنها با نقشه‌های مقطعی قابل‌ارائه نیستند؛ در چنین مواقعی به پلان بزرگ‌نمایی نیاز خواهد بود. تقریباً در همه موارد، شما به تهیه پلان بزرگ‌نمایی از این فضاها نیاز خواهید داشت: دیوار، دستگاه پله، سرویس بهداشتی، حمام و آشپزخانه. اما در پروژه‌های خاص ممکن است فضاهای دیگر نیز نیاز به تهیه چنین پلان‌هایی داشته باشند.
اما چرا فضاهایی همچون سرویس بهداشتی، حمام و آشپزخانه به پلان بزرگ‌نمایی نیاز دارد؟ دلیل اصلی این موضوع پیش از هرچیز به شیب‌بندی متفاوت آن‌ها به نسبت سایر فضاها مرتبط است. شیب‌بندی این فضاها به جهت بیشتر سروکار داشتن با آب، باید به شکلی ظریف‌تر از دیگر فضاها انجام شود و یکی از موارد مهمی که پلان‌های بزرگ‌نمایی در این فضاها پوشش می‌دهند، شیب‌بندی است. اما یک موضوع مهم دیگر نیز وجود دارد: ایجاد عایق در برابر آب. عایق‌سازی این فضاها در مقابل آب باعث می‌شود تا نیاز به مصالح و اقدامات عمرانی متفاوتی با سایر فضاها داشته باشند و از همین رو جای دادن همه جزئیات مرتبط با آن‌ها در یک پلان کلی ناممکن است؛ همین موضوع ایجاب می‌کند که پلان‌های متفاوتی برای سرویس بهداشتی، حمام و آشپزخانه، در طراحی فاز 2 طراحی شود.
وال سکشن
باید دانست که نوع مصالح به کار رفته در دسته‌های مختلف دیوارها در یک ساختمان با یکدیگر متفاوت است و بر اساس نوع عایق مدنظر، عایق صدا یا عایق دما و…، ممکن است مصالح مختلفی در ساخت دیوارها به کار روند. این موضوع باعث شده تا نقشه‌های متفاوتی در طراحی فاز 2 به دیوارها اختصاص داده شود که اصطلاحاً به آن‌ها وال سکشن نیز گفته می‌شود. مهم‌ترین مواردی که نقشه‌های وال سکشن می‌بایست در بر داشته باشند عبارت است از:
۱. جنس مصالح هر دیوار، نوع ترکیب مصالح و مقادیر به کار رفته از هرکدام
۲. فونداسیون و کرسی‌چینی، و جزئیات مرتبط با آن‌ها
۳. کف‌سازی و مصالح مورد نیاز
۴. اندود سیمان، اندود گچ داخلی دیوار و نمایش اندود گچ سقف + ضخامت هر یک از آن‌ها
۵. بررسی جنس عایق سقف و دیوارها
جدول نازک‌کاری
نازک‌کاری ساختمان معمولاً طی چندین مرحله متفاوت انجام می‌شود؛ و در برخی مواقع ممکن است وقت‌گیری نسبتاً زیادی نیز داشته باشد. لیست موارد اصلی نازک‌کاری ساختمان عبارت است از:
۱. دیوارسازی
۲. شمشه‌گیری دیوار
۳. گچ‌وخاک کردن دیوار و سقف
۴. سفیدکاری دیوار و سقف
۵. کشته‌کشی
۶. عملیات مرتبط با سنگ قرنیز دور دیوارها
۷. کف‌سازی نهایی
۸. آب‌بندی حمام و سرویس بهداشتی
۹. کاشی و سرامیک کاری برخی دیوارهای ساختمان نظیر آشپزخانه، حمام و سرویس بهداشتی
باید توجه داشته باشید که لازم است نوع مصالح به کار رفته در هریک از قسمت‌های مرتبط با نازک‌کاری، در نقشه‌ها لحاظ شوند.