سبک معماری اسلامی دارای تاریخ متنوعی است که بیش از یک هزار سال را در بر می‌گیرد و از غرب آفریقا تا اروپا تا شرق آسیا را در بر می‌گیرد. با شروع در اوایل قرن هفتم عربستان، این شکل از معماری با ظهور تمدن اسلامی پدیدار شد. در واقع، مسجد النبی، اولین مسجدی که تاکنون ساخته شده است، در سال 622 در مدینه، عربستان سعودی ساخته شد. علاوه بر این، معماری اولیه اسلامی متاثر از سبک‌های از پیش موجود در اطراف منطقه، مانند ویژگی‌های رومی، بیزانسی و ایرانی بود.
تاریخچه
سبک‌های معماری ایرانی از مصالح موجود در کشور الهام گرفته شده است. در قدیم ایرانیان قالب‌های سفالی اولیه می‌ساختند و آن را با خشت سخت، ملات گچ سخت و آجر و سنگ پر می‌کردند. آن‌ها تپه‌های بزرگ و زیبایی ساختند که سطوح صاف و پهن آن هنرمندان را به خلق هنرهای تزئینی سوق داد.
حتی پس از گذشت 3 هزار سال، برخی از عناصر طراحی معماری ایران باستان در معماری مدرن ایران وجود دارد. این عناصر عبارتند از درهای بزرگ با طاق‌های ورودی بلند و باشکوه، ستون‌هایی با سرستون‌های دیواری، تالارها، گنبد چهارطاق، طاق‌های بزرگ بیضی شکل، حیاط چهار ایوان، برج‌های مرتفع اساسی، حیاط و استخر داخلی، ورودی‌های غیرمستقیم و تزئینات گسترده.
علاوه بر اقلیم، مصالح موجود، آرمان‌های مذهبی و فرهنگ بومی، شخصیت‌های تاریخی نیز نقش مهمی در توسعه معماری ایرانی داشته‌اند.
مناظر طبیعی، کوه‌های پوشیده از برف، دره‌های وسیع و دشت‌های بی‌کران فلات ایران در ذهن و روح معماران ایرانی تأثیری بر جای گذاشته است که در آثارشان منعکس شده است. کوه‌ها در معماری ایرانی به دو مفهوم کالبدی و نمادین منبع الهام بوده‌اند.
پس از رواج دین زرتشتی، مفهوم زیبایی با نور همراه شد. هنر ایرانی همواره در صدد رساندن نور و شفافیت و در عین حال پرهیز از طرح‌های تیره و متروک بوده است. برای ایرانیان باستان، مانند دیگر تمدن‌های باستانی، زیبایی یک صفت الهی محسوب می‌شد.
عناصر معماری ایرانی
معماری بومی ایران در طول اعصار و در هماهنگی با اقلیم و نیازها و ترجیحات مردم، عناصر طراحی را توسعه داده است که از شاخصه‌های معماری ایرانی به شمار می‌رود. در ادامه به معرفی چند نمونه از این عناصر طراحی می‌پردازیم.
- گنبد (Dome)
تاریخچه طراحی گنبد در معماری ایرانی به ایران قبل از اسلام می‌رسد. پایداری گنبد بر روی بنای مربع شکل مستلزم محاسبات دقیقی است که هوش ریاضی و دانش معماری طراحان ایرانی را نشان می‌دهد. معمولاً برای اتصال پایه مربع به گنبد از قرنیز چند ضلعی استفاده می‌کردند. پس از اسلام، نگین بنا را گنبد آن می‌دانستند که معمولاً با کاشی‌کاری تزئین می‌شد.
گنبدهای ایرانی به سبک‌های مختلف ساخته می‌شد. مانند گنبدهای مخروطی یا روک، پوسته‌های گنبدی یک، دو یا سه لایه، و گنبدهای صدفی چسبیده و گنبدهای صدفی غیر متصل.
- ایوان (Large Hall)
ایوان از دوران اشکانی در معماری ایرانی حضور داشته و در طرح‌های مختلف با کاربردهای گوناگون اجرا شده است. ایوان قسمت بیرونی ساختمان است و معمولاً از یک طاق بشکه‌ای تشکیل شده است که از سه طرف بسته شده و به میان‌سرا (تالار مرکزی) باز می‌شود. ایوان‌ها نور خورشید را مسدود می‌کنند در حالی که جریان هوا را در داخل ساختمان ایجاد می‌کنند. ایوان جلوی درخشان نمای عمارت است و اغلب با طرح‌های آجرکاری و گچ‌بری تزئین شده است.
- شبستان (Prayer Hall)
شبستان منطقه‌ای مسقف است که اغلب با ردیف‌های یکنواخت ستون‌های موازی ساخته می‌شود. اکثر شبستان‌ها از یک طرف به صحن مسجد متصل هستند. شبستان‌ها در دو یا چهار طرف مسجد ساخته شده‌اند. گاه مساجد شبستانی وجود دارد که نمازخانه در جنوب مسجد و در جهت قبله ساخته شده است. تعداد شبستان‌ها در مسجد به تعداد نمازگزاران مورد انتظار و اهمیت و قد و قامت مسجد بستگی دارد.
- محراب مسجد (Altar)
محراب را طاقچه عمودی طاق‌دار می‌گویند که در دیوار مسجد تعبیه شده است. در ابتدا هدف از ساخت آن تکریم جایگاه نبوی بود و بعدها کارکرد جدیدی پیدا کرد: نشان دادن جهت قبله به نمازگزاران.
آجرها، کاشی‌ها و آینه‌ها با دست هنرمندان مسلمان برای تزیین محراب‌ها به دقت چیده می‌شد. همه مساجد حداقل یک محراب دارند. مسجد جامع اصفهان 9 محراب دارد.
- منبر مسجد (Pulpit)
منشأ طرح منبر چندان روشن نیست. برخی از محققین منبر را بنای یادبودی از ارتفاعات می‌دانند که در آن پادشاه یا پیامبری برای خطاب به جمعیت می‌ایستاد. از اوایل اسلام، حاکمان بر تخت می‌نشستند و طرفداران خود را خطاب می‌کردند. برخلاف محراب که در همه مساجد دیده می‌شود، در همه مساجد منبر وجود ندارد.
معماری ایرانی اسلامی
در معماری ایرانی پس از ورود اسلام، تاکید بر مسجدسازی بود. مساجد باید با دوام ساخته می‌شدند تا در آزمون زمان مقاومت کنند. به همین دلیل این بناها پایدارترین بناها در معماری اسلامی بودند.
از آن زمان ساخت مساجد به دو سبک اصلی آغاز شد:
- مساجد با نمازخانه ستون‌دار (شبستان)
- مساجد کوچک‌تر با طاق گنبدی
ایرانیان سعی کردند میراث معماری خود را حفظ کنند. عناصری مانند طاق‌های بشکه‌ای، سقف‌هایی با دندانه‌های کوچک، قیچی‌های مخروطی شکل، آجرهای بزرگ و طاق‌های بیضی شکل. آجرکاری و روش‌های مختلف چسباندن آجر و گاه گچ‌کاری روی آجر. این‌ها تنها بخشی از عناصر معماری ایرانی اسلامی است. ساختن انواع مقبره و برج مقبره یا برج و مناره مقبره سفارشی در این عصر رایج بوده است.
سبک معماری ایرانی در قرون اول تا چهارم پس از اسلام به سبک خراسانی معروف است. سبک خراسانی از مکتب معماری ساسانی الهام گرفته شده است. ساخت طاق‌های قوسی در این دوره تقلیدی از طاق کسری معروف بوده است.
آثار برتر معماری ایرانی
- مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک که به مسجد صورتی نیز معروف است، مسجدی سنتی در شیراز، ایران است. در نزدیکی مسجد شاه چراغ قرار دارد. در زمان حکومت قاجاریه بر ایران ساخته شده است. این مسجد شامل شیشه‌های رنگی گسترده در نمای خود است و عناصر سنتی دیگری مانند طرح پنج کاسه را به نمایش می‌گذارد.
- مسجد شاه
مسجد شاه مسجدی است که در شهر اصفهان واقع شده است. در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع شده است. این بنا در زمان صفویه به دستور شاه عباس اول ایران ساخته شد. یکی از شاهکارهای معماری ایرانی در دوران اسلامی به شمار می‌رود.
- چهل ستون
چهل ستون یک آلاچیق ایرانی در وسط پارکی در انتهای یک حوض طولانی در اصفهان است که توسط شاه عباس دوم ساخته شد تا برای تفریح و پذیرایی خود استفاده شود.
- شاه چراغ
شاهچراغ آرامگاه یا زیارتگاه سید احمد بن موسی در مرکز شهر شیراز ایران است. این زیارتگاه پس از حرم امام رضا (ع) و حرم حضرت فاطمه معصومه(س) سومین زیارتگاه مهم شیعیان دوازده امامی در ایران است.
- خانه بهنام
خانه بهنام بنایی تاریخی در تبریز، ایران است. این عمارت در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه به عنوان یک خانه مسکونی ساخته شده است. در زمان ناصرالدین شاه قاجار این بنا به طور قابل توجهی بازسازی شد و با نقاشی‌های زینتی تزیین شد.
- خانه بروجردی
خانه بروجردی‌ها خانه موزه‌ای تاریخی در کاشان ایران است. این بنا در سال 1857 میلادی توسط معمار استاد علی مریم برای عروس بروجردی، تاجر ثروتمند ساخته شد. عروس از خانواده مرفه طباطبایی‌ها بود که معمار چندین سال قبل خانه طباطبایی‌ها را برای آن‌ها ساخته بود.
- مسجد جامع یزد
مسجد جامع یزد مسجد جامع و بزرگ شهر یزد در استان یزد ایران است. این مسجد بر روی اسکناس 200 ریالی ایران به تصویر کشیده شده است.